Genel işlem koşulları, bir sözleşmenin taraflarından birinin, diğerine karşı tek başına hazırladığı ve sözleşmenin içeriğini belirleyen sözleşme hükümleridir. Genel işlem koşulları,TBK Madde 20/1’de düzenlenmiştir. İşbu maddeye göre;
“Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.”
Genel işlem koşullarının bulunduğu bu tip sözleşmelerde taraflar arasında bulunan dengenin korunması için bazı yasal düzenlemeler getirilmiş ve standart sözleşmelerde bulunan genel işlem koşulları birtakım denetlemelere tabi tutulmuştur.
GENEL İŞLEM ŞARTI OLARAK SAYILMANIN KOŞULLARI NEDİR?
Bir sözleşmenin genel işlem koşulu olarak kabul edilebilmesi için şu koşulların bulunması gereklidir;
1-) Sözleşme taraflarından biri sözleşme koşullarını tek başına hazırlamalıdır.
Yapılan sözleşmenin genel işlem koşulu olarak kabul edilebilmesi için öncelikle sözleşme koşullarının sözleşme taraflarından yalnızca biri tarafından hazırlanması gerekmektedir. TBK Madde 20/1 uyarınca “Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz.” .
Ayrıca TBK Madde 20/2’de “Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem koşulu sayılmasını engellemez.” Hükmü yer almaktadır. Dolayısıyla içerik ve kapsam olarak aynı düzenlemeleri içermesine rağmen başlıkları,dili vb.değiştirilmiş olan sözleşmeler genel işlem şartı olarak sayılmaya devam edilecektir.
2-)İleride çok sayıda benzer sözleşmelerde kullanmak maksadıyla hazırlanmış olmalıdır.
Sözleşmenin genel işlem koşulu sayılabilmesi için bir diğer şart,hazırlanan sözleşmelerin tek bir işlemde değil, ileride söz konusu hukuki ilişkiye girecek olan herkese uygulanmak amacıyla hazırlanmış olmasıdır.
3-)Hazırlanan sözleşme sözleşmenin diğer tarafına sunulmuş olmalıdır.
Sözleşmenin taraflarından biri tarafından hazırlanan bu sözleşmenin genel işlem şartı sayılabilmesi için son koşul ise bu sözleşmenin karşı tarafa herhangi bir pazarlık veyahut müzakere imkânı tanınmadan sunulmuş olmasıdır. TBK Madde 20/3’te “Genel işlem koşulları içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmaz.” hükmü yer almaktadır.
GENEL İŞLEM KOŞULLARINA KARŞI KORUMALAR
1-)TBK Madde 21 hükmü uyarınca; eğer sözleşmede sözleşmenin karşı tarafının menfaatine aykırı bir biçimde genel işlem koşulları düzenlenmişse bu koşulların kabul edilebilmesi için karşı tarafın bu genel işlem koşulları hakkında açıkça ve kapsamlı bir şekilde bilgilendirilmiş olması ve bunu kabul etmiş olması gerekmektedir. Aksi takdirde bu genel işlem koşulları yazılmamış sayılır.
TBK Madde 22 hükmü uyarınca; sözleşmeye ilişkin genel işlem koşullarının yazılmamış sayılması durumunda sözleşmenin genel işlem koşulları dışındaki hükümleri geçerliliğini korur. Genel işlem şartlarını düzenleyen taraf, yazılmamış sayılan koşullar olmasaydı bu sözleşmeyi diğer hükümlerle yapmayacak olduğunu ileri süremeyecektir.
2-)TBK Madde 23 hükmü uyarınca; genel işlem koşullarında yer alan bir hüküm,açık veyahut anlaşılır değilse ya da birden çok anlama geliyorsa bu genel işlem koşulları düzenleyenin aleyhine ve sözleşmenin karşı tarafının lehine yorumlanır.
3-)TBK Madde 24 hükmü uyarınca; “Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır”.
4-) TBK Madde 25 hükmü uyarınca; “genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz. “Bir sözleşmede karşı taraf aleyhine veyahut onun durumunu ağırlaştırıcı bir nitelikte olan hükümlerin varlığı durumunda bu koşulların dürüstlük kuralına aykırı bir şekilde konulup konulmadığına bakılacaktır.Dürüstlük kuralına aykırı olarak konulan koşulların varlığının tespiti halinde bu koşullar yazılmamış sayılacaktır.
