İptal edilebilirlik,kanunun öngörmüş olduğu unsurlara uygun olan söz konusu bir işlemin,işlemi gerçekleştiren taraflardan birinin iradesinin sakat olması sebebiyle hükümsüz olmasıdır.Bu iptal sebebini butlandan farklı olarak herkes ileri süremez,hak düşürücü süre içinde iptal sebebi ileri sürülebilir ve hakim iptal sebebini re’sen dikkate almaz.
İptal Edilebilirlik Sebepleri
- Aldatma
- Yanılma
- Korkutma
- Aşırı Yararlanma (Gabin)
1)ALDATMA
TBK Madde 36 “Taraflardan biri, diğerinin aldatması sonucu bir sözleşme yapmışsa, yanılması esaslı olmasa bile, sözleşmeyle bağlı değildir. Üçüncü bir kişinin aldatması sonucu bir sözleşme yapan taraf, sözleşmenin yapıldığı sırada karşı tarafın aldatmayı bilmesi veya bilecek durumda olması hâlinde, sözleşmeyle bağlı değildir.”
Aldatma,sözleşmenin bir tarafının diğer tarafını sözleşme yapmaya sevk etmek amacıyla kasıtlı bir şekilde karşı tarafta yanlış kanaat uyandırmasıdır.Aldatmaya başvuran tarafın kanunun lafzında da anlaşılacağı üzere bu aldatma eylemini bilerek ve isteyerek yapması gerekmektedir.
Aldatmanın sözleşmenin iptal edilebilirliği açısından geçerli olabilmesi için,aldatılan kişinin,aldatma nedeniyle sözleşmeyi kurarken bir yanılgıya düşmüş olması ve düşülen bu yanılgının sözleşmenin kurulmasında belirleyici bir etken olması gerekmektedir.
Örneğin, bir satıcının, satışa sunduğu bir ürünün özelliklerini olduğundan farklı veya daha iyi göstererek bir alıcıyı yanıltması ve alıcının da bu yanıltıcı bilgilere dayanarak sözleşmeyi kurması durumunda, aldatma söz konusu olabilir. Bu durumda, aldatılan alıcı, sözleşmenin iptalini talep edebilir.
2)YANILMA
TBK Madde 30’a göre sözleşmeyi kurarken esaslı yanılmaya düşen kişi,sözleşmeyle bağlı olmaz.
Kanunun lafzından da anlaşılacağı üzere kanun koyucu her yanılmayı iptal edilebilirlik sebebi olarak kabul etmemiştir.Yanılmanın bir iptal edilebilirlik sebebi olabilmesi için “esaslı” olması gerekmektedir.
TBK Madde 39/1’e göre yanılan 1 yıl içinde sözleşmeyle bağlı olmadığını bildirmez veyahut verdiği şeyi geri istemezse sözleşmeyi onamış sayılır.
Yanılan kişi yanıldığını fark ettiği tarihten itibaren 1 yıllık hak düşürücü süre içinde sözleşmeyi iptal edebilir.
a)Yanılma Halleri
aa)Açıklamada Yanılma
TBK Madde 31’e göre açıklamada yanılma halleri sayılmıştır.Buna göre;
- Yanılan, kurulmasını istediği sözleşmeden başka bir sözleşme için iradesini açıklamışsa,
- Yanılan, istediğinden başka bir konu için iradesini açıklamışsa,
- Yanılan, sözleşme yapma iradesini, gerçekte sözleşme yapmak istediği kişiden başkasına açıklamışsa,
- Yanılan, sözleşmeyi yaparken belirli nitelikleri olan bir kişiyi dikkate almasına karşın başka bir kişi için iradesini açıklamışsa,
- Yanılan, gerçekte üstlenmek istediğinden önemli ölçüde fazla bir edim için veya gerçekte istediğinden önemli ölçüde az bir karşı edim için iradesini açıklamışsa sayılan yanılma hâlleri, esaslıdır.
bb)Saikte Yanılma
TBK Madde 32’ye göre saikte yanılma esaslı yanılma sayılmamaktadır.Saikte yanılma,işlem iradesinin oluşumundaki yanılmadır.
TBK 32’ye göre yanılanın, yanıldığı saiki sözleşmenin temeli sayması ve bunun da iş ilişkilerinde geçerli dürüstlük kurallarına uygun olması hâlinde yanılma esaslı sayılır ve sözleşme iptal edilebilir. Ancak bu durumun karşı tarafça da bilinebilir olması gerekir.
cc)İletmede Yanılma
TBK Madde 33’e göre “Sözleşmenin kurulmasına yönelik iradenin haberci veya çevirmen gibi bir aracı ya da bir araç tarafından yanlış iletilmiş olması hâlinde de yanılma hükümleri uygulanır.” Yani iletmede yanılma,sözleşmenin taraflarından olan bir kişinin irade beyanını bir aracı vasıtasıyla sözleşmenin diğer tarafına yanlış iletmesi durumunda ortaya çıkan bir yanılma durumudur.
3)KORKUTMA
Korkutma,bir kişinin başka birine, kendisinin veya yakınlarından birinin kişilik haklarına ya da malvarlığına yönelik ağır ve yakın bir zarar tehlikesine maruz kalacağı kanaatini uyandırarak onun bir sözleşme yapmasını kasten ve hukuka aykırı olarak sağlamasıdır.
Korkutan bir 3.kişiyse ve diğer taraf da korkutmayı bilmiyor veya bilecek durumda değilse,sözleşmeyle bağlı kalmak istemeyen kişi olan korkutulan,hakkaniyet gerektiriyorsa diğer tarafa tazminat ödemekle yükümlü olur.
Taraflardan biri,sözleşmenin diğer tarafının ya da 3. bir kişinin korkutması sonucu bir sözleşme yapmışsa sözleşmeyle bağlı değildir.
TBK 38/2’ye göre “Bir hakkın veya kanundan doğan bir yetkinin kullanılacağı korkutmasıyla sözleşme yapıldığında, bu hakkı veya yetkiyi kullanacağını açıklayanın, diğer tarafın zor durumda kalmasından aşırı bir menfaat sağlamış olması hâlinde, korkutmanın varlığı kabul edilir.” Söz konusu korkutma hukuksal korkutmadır.Bu halde korkutmanın tüm hüküm ve sonuçları işletilir.
4)AŞIRI YARARLANMA (GABİN)
TBK Madde 28’e göre aşırı yararlanma, zarar görenin zor durumda kalmasından veya düşüncesizliğinden ya da deneyimsizliğinden yararlanılmak suretiyle edimler arasında aşırı ve açık oransızlık yaratılmasıdır.
TBK m. 28’de, “Bir sözleşmede karşılıklı edimler arasında açık bir oransızlık varsa, bu oransızlık, zarar görenin zor durumda kalmasından veya düşüncesizliğinden ya da deneyimsizliğinden yararlanılmak suretiyle gerçekleştirildiği takdirde, zarar gören, durumun özelliğine göre ya sözleşme ile bağlı olmadığını diğer tarafa bildirerek ediminin geri verilmesini ya da sözleşmeye bağlı kalarak edimler arasındaki oransızlığın giderilmesini isteyebilir..” hükmü bulunmaktadır.
Kanunun lafzından da anlaşılacağı üzere aşırı yararlanma durumunda hukuki işlem kurulmuş olduğu andan itibaren geçerli olup zarar gören kişi söz konusu sözleşmeyle bağlı kalmak istemezse iptal hakkını kullanabilir,sözleşmeyle bağlı kalabilir ya da edimler arasındaki oransızlığın giderilmesini isteyebilir.
Zarar gören kişi bu hakkını düşüncesiz davrandığını ya da deneyimsizliğine kurban gittiğini fark ettiği ya da zor durumun bittiği tarihten itibaren 1 yıl içinde kullanabilir.
TBK Madde 28/2’ye göre zor durumun devam etmesi veya deneyimsizliğinin ya da düşüncesizliğinin farkında olmaması halinde sözleşmenin kurulduğu tarihten itibaren 5 yıl içinde bu hakkını kullanabilir.
