Ölüme bağlı tasarruflar, mirasbırakanın ölümünden sonra hüküm doğuracak emirlerini içeren hukuki işlemlerdir. Ölüme bağlı tasarruf, niteliği gereği malvarlığına değil terekeye ilişkindir ve yapıldığı anda hüküm doğurmaz. Sonuç, ancak mirasbırakanın ölümünden sonra gerçekleşir. Ölüme bağlı tasarruflar, vasiyetname hazırlama ve miras sözleşmesi akdetme şeklinde iki türlü yapılabilir.
1. VASİYETNAME
TMK’nun 502. maddesine göre; “Vasiyet yapabilmek için ayırt etme gücüne sahip ve onbeş yaşını doldurmuş olmak gerekir.” Kanun’un aradığı kriterler sadece “ayırt etme gücüne sahip olmak” ve “15 yaşını doldurmuş olmak” olduğundan kişinin kısıtlanmış olması, vasiyetname hazırlamasına engel teşkil etmeyecektir.
Ayırt etme gücü; kişinin yaptığı hukuki işlemin sebep ve sonuçlarını anlayabilecek durumda olmasıdır. Ayırt etme gücünün vasiyetnamenin yapıldığı anda bulunması gerekir. Vasiyetname yapılırken bulunmayan ayırt etme gücünün sonradan kazanılması, vasiyetnameyi geçerli hale getirmeyecektir.
Vasiyetname yapma, kişiye sıkı sıkıya bağlı haklardandır, dolayısıyla yasal temsilci vasıtası ile yapılamayacak bir hukuki işlemdir.
Vasiyetname üç farklı şekilde düzenlenebilmektedir. Bunlar;
1. Resmi Vasiyetname
Resmi vasiyetname, TMK’nun 532. maddesi uyarınca; noter, sulh hakimi ya da yetkili resmi memur önünde, iki tanığın katılmasıyla yapılan vasiyetnamedir. Resmi vasiyetname, ispat bakımından kuvetli delil niteliği taşımaktadır. Bu nedenle, daha çok tercih edilmektedir. Kaldı ki, resmi vasiyetnameyi düzenleyen resmi memurun vasiyetnamenin aslını saklama yükümlülüğü bulunmaktadır. Dolayısıyla resmi vasiyetnamenin kolayca yok edilmesi de mümkün olmayacaktır.
Resmi vasiyetname, iki şekilde yapılabilir:
- Birincisi okunarak ve imzalanarak yapılan resmi vasiyetnamedir. Mirasbırakan son arzularını resmi memura yazılı veya sözlü olarak bildirir, resmi memur mirasbırakanın son arzularını yazar veyahut yazdırır, mirasbırakan metni okuyup son arzularına uygun olduğunu gördüğünde metni imzalar ve tanıklara “vasiyetnameyi okuduğunu ve son arzularına uygun olduğunu” beyan eder, tanıklar ise “beyanın huzurlarında yapıldığı ve kişiyi vasiyetname düzenlemeye ehil gördükleri” açıklaması ile vasiyetnameyi imzalar. Bu şekilde resmi vasiyetname tamamlanmış olur.
- İkincisi ise, okuma ve yazma bilmeyenler içindir. Okunmadan ve imzalanmadan yapılan resmi vasiyetnamede; resmi memur tarafından yazılan veyahut yazdırılan metin tanıklar önünde mirasbırakana yüksek ses ile okunur, bu okumadan sonra mirasbırakan bu metnin son arzularına uygun olduğunu açıklar ve bu beyan vasiyetnamede imza yerine geçer. Sonrasına tanıklar aynı şekilde, kanun uyarınca gerekli açıklamayı yazarak vasiyetnameyi imzalar.
2. El Yazılı Vasiyetname
Kanun uyarınca, el yazılı vasiyetnamede mutlaka düzenleme tarihi ve mirasbırakanın imzası bulunması ve el yazılı vasiyetnamenin tarih ve imza dahil olmak üzere metnin tamamının mirasbırakanın el yazısı ile olması gerekir. Burada mirasbırakanın el yazısı kavramı, “bizzat mirasbırakandan sadır olan bir yazı” anlamında kullanılmaktadır. Daktilo, bilgisayar veya başka bir kişinin yazdığı bir metni; mirasbırakan imzalasa dahi, bu metin vasiyetname olarak geçersizdir.
Kural, bir kalemle kağıt üzerine yazılan vasiyetnamedir. Ancak diğer şekil şartlarını (imza, tarih, el yazısı) içermesi halinde herhangi bir şeyle herhangi bir şey üzerine yazılan vasiyetname de geçerlidir. Bu durumu haklı gösterecek bir sebep olması yeterlidir.
3. Sözlü Vasiyetname
Sözlü vasiyetnamenin geçerli kabul edilmesi, istisnai bir düzenlemedir. Ancak belirli hallerin bulunması ve bu sebeple resmi veya el yazılı vasiyetname yapma imkanının bulunmaması durumunda sözlü vasiyetname geçerli kabul edilmektedir.
TMK’nun 539. maddesi uyarınca; “Mirasbırakan; yakın ölüm tehlikesi, ulaşımın kesilmesi, hastalık, savaş gibi olağanüstü durumlar yüzünden resmî veya el yazılı vasiyetname yapamıyorsa, sözlü vasiyet yoluna başvurabilir.“
Dolayısıyla sözlü vasiyetnameye başvurulabilmesi için öncelikle olağanüstü bir halin varlığı gerekmektedir. Örneğin; mirasbırakan yakın ölüm tehlikesi altında ise veyahut herhangi bir hastalık dolayısı ile yazılı vasiyetname hazırlayamayacak durumda ise; bu hallerde sözlü vasiyetnamenin geçerli olduğu kabul edilir.
Ancak bu durumda, söz konusu olağanüstü halin mirasbırakanın ölümüne dek devam etmesi gerekir. Eğer mirasbırakan olağanüstü hal geçtikten sonra, yazılı şekilde vasiyetname düzenleyebilecek olursa yapmış olduğu sözlü vasiyetname geçersiz olacaktır.
2. MİRAS SÖZLEŞMESİ
Vasiyetnameden farklı olarak miras sözleşmesi, bağlayıcıdır. Miras sözleşmesi ile, mirasbırakan bağlayıcı olarak terekesi üzerinde maddi anlamda bir ölüme tasarrufta bulunabilir veya karşı tarafın kendi terekesi üzerinde doğacak olan mirasçılık hakkından vazgeçmesini sağlayabilir.
Miras sözleşmesi yapabilmek için kişinin tam fiil ehliyetine sahip olması gerekir. Başka bir deyişle kişinin ayırt etme gücüne sahip ve ergin olması, kısıtlı bulunmaması gerekir. Bu kural, yalnızca ölüme bağlı tasarrufta bulunan taraf için geçerlidir. Ölüme bağlı tasarrufta bulunmayan taraf genel ehliyet kurallarına tabiidir.
Mirastan feragat sözleşmesi de, bir miras sözleşmesi türü olduğundan yukarıda açıklanan kurallara tabiidir.
3. ÖLÜME BAĞLI TASARRUFLARDA KOŞUL
Kural olarak, ölüme bağlı tasarruflar da sağlararası tasarruflar gibi; geciktirici veya bozucu koşula bağlanabilirler. Söz konusu koşulun imkansız olması veya anlamsız ve yalnızca başkasını rahatsız edici nitelikte olması hallerinde; tasarruf, koşulsuz yapılmış olarak kabul edilecektir. Hukuka veya ahlâka aykırı koşullar ise ilişkin bulundukları tasarrufu geçersiz kılacaktır.
4. ÖLÜME BAĞLI TASARRUF İLE YÜKLEME (MÜKELLEFİYET)
Yükleme; mirasbırakanın yasal ya da atanmış mirasçılarına, belirli bir şeyi yapma veya yapmama taahhüdü yüklediği tasarruf biçimidir. Bu şekilde, mirasbırakan bazı isteklerinin ölümünden sonra yerine getirilmesini sağlayabilir. Örneğin; cenaze töreninin nasıl yapılacağına ilişkin isteğini belirtebilir.
Koşulda olduğu gibi yüklemenin de imkansız olması, anlamsız ve yalnızca başkasını rahatsız edici nitelikte olması, hukuka ve ahlâka aykırı olması durumunda ise; yükleme hükümsüz olacaktır.
