Geçmişi 14. yüzyıla kadar uzanan denizde taşıma senetlerine gelişen ve değişen ticaret hayatıyla yenileri eklenmiştir. Günümüze kadar kullanılmış olan denizde taşıma senetlerine örnek vermek gerekirse; deniz yük senedi (seawaybills), gemi teslim talimatları (ship’s delivery order) ve elektronik konişmento olarak sıralanabilir. TTK’da taşıma senetleri; “konşimento” ve “diğer denizde taşıma senetleri” olarak ayrılmış olup bu yazımızda konşimentoları ele alacağız. Konşimento; bir taşıma sözleşmesi yapıldığını ispatlayan, eşyanın taşıyan tarafından teslim alındığını veya gemiye yüklendiğini gösteren ve taşıyanın eşyayı ancak senedin ibrazı ile teslim edebileceği kıymetli evraktır.
Navlun sözleşmesi dolayısıyla taşıyan, işbu senedi düzenler. Senet genellikle gönderilen emrine düzenlenir. Kanunen emre yazılı kıymetli evraktır ancak belirtilmemişse -sadece emre kaydı mevcut ise- yükleten emrine sayılır. Yükleten kişi bunu ciro ederek hak sahiplerini değiştirebilir. Gemiye yüklenen eşyalar ancak konşimentoyla teslim alınabilir.
2 tür konşimento vardır. Bunlar; tesellüm ve yükleme konşimentolarıdır.
Tesellüm Konşimentosu: Taşınmak üzere teslim alınan fakat henüz gemiye yüklenmemiş olan eşya için yükletenin izniyle düzenlenen konşimentodur. Tesellüm konşimentosuna eşyanın ne zaman ve hangi gemiye yüklendiğine dair şerh verilirse bu konşimento yükleme konşimentosu hükmünde olur.
Yükleme Konşimentosu: Eşya gemiye alınır alınmaz eşyanın teslim alınması sırasında verilmiş olan geçici makbuz veya tesellüm konşimentosunun geri verilmesiyle düzenlenen konşimentodur. Uygulamada daha sık kullanılan yükleme konşimentolarıdır.
Konşimento kaptan veya taşıyanın veyahut kaptanın bu hususta yetkilendirdiği bir temsilci tarafından taşıyanın adı ve hesabına düzenlenir. Yani konşimentonun borçlusu taşıyandır. Bu durum kanunla emredilmiş bir husus olmasa da uygulamada bu şekilde süregelmiştir.
Konşimentonun İşlevleri
- Taşıyan, gönderilen ve bunlar arasındaki ilişkiyi belirler.
- Taşınmak üzere teslim alınan ve gemiye yüklenen eşyayı ispata yarar.
- Eşyanın taşınacağı ve konşimentonun ibrazı karşılığında teslim edileceği taahhüdünü ifade eder. Bu taahhüdün sahibi taşıyandır.
- Konşimento bir emtia senedidir, eşyayı temsil eder ve bu hüküm sayesinde taşıyanın zilyedinde bulunan eşya konşimento vasıtasıyla temlikle devredilebilir. Bu sayede sermayenin devri ve kredi temini gereksinimleri karşılanabilir.
Konşimentolar nama, emre ve hamiline yazılı olarak düzenlenebilir. Konşimentonun şekli ve içeriği TTK m.1228 ve 1229’da düzenlenmiştir. Konşimentonun içeriğinde;
- Eşyanın cinsi işareti miktarı ve fiyatı: Yükletenin beyanına uygun olarak gemiye yüklenen veya yüklenmek üzere teslim alınan eşyanın genel olarak cinsi, tanınması için zorunlu olan işaretleri, gerektiğinde tehlikeli eşya niteliğinde olup olmadığı hakkında açık bir bilgi, koli veya parça sayısı ile ağırlığı veya başka suretle ifade edilen miktarı açıkça yazılmalıdır.
- Eşyanın haricen belli olan durumu:
- Taşıyan adı soyadı ticaret unvanı işletme merkezi ve imzası: TTK 1238. maddeye göre taşıyan sıfatı konşimentoyu düzenlemiş olmaya değil taşımayı taahhüt etmiş olmanın sonucudur. Konşimentoyu taşıyan sıfatıyla imzalayan şahıs ya da adına ve hesabına konşimento imzalayan şahıs taşıyan olmadığını iddia ve ispat edemez.
- Kaptanın adı soyadı
- Geminin adı ve tabiiyeti
- Yükletenin adı soyadı veya ticaret unvanı
- Gönderilenin adı soyadı ve ticaret unvanı
- Yükleme limanı
- Boşaltma limanı
- Konşimentonun düzenleme yeri ve tarihi
- Eşyanın teslim tarihi ve süresi
- Zorunlu olmamakla birlikte varsa sorumluluk sınırlarını genişleten şartlar
- Taraflarca eklenen kayıtlar; örneğin yetkiye tahkime ve müşterek avaryaya ilişkin hususlar taraflarca eklenebilir.
Navlun Sözleşmesinde Konşimento
Navlun Sözleşmesi akdedilmesi ve bu sözleşmeye bağlı olarak taşıma işleminin yapılması, taşıyan ile gönderilen arasındaki hukuki ilişkide sözleşmeden bağımsız olarak konşimentonun esas alınacağı kuralını değiştirmemektedir. Zira navlun sözleşmesinin hükümleri konşimento hamiline karşı ileri sürülemez. Bu kuralın istisnaları da mevcuttur. Örneğin konşimentoda atıfta bulunularak yolculuk çarter partisinin hükümleri konşimentoya dahil edilebilir.
Navlun sözleşmesi bir şekle tabi değildir. Kırkambar sözleşmeleri ya taşınacak eşyanın taşıyan veya acentesine bildirilip taşıyan tarafından eşyanın taşınacağının not edilmesi veya böyle bir not etme olmayan hallerde de yükün teslimi üzerine konşimento düzenlenmesiyle yapılabilir. İşte bu halde konşimento aynı zamanda ya navlun sözleşmesini ispat eden bir belge yahut da navlun sözleşmesinin kendisi olabilir. Ayrıca konşimento yükün taşınmak üzere teslim alındığını veya gemiye yüklendiğini gösterir bir makbuz niteliğine sahiptir. En önemli özelliği de konşimentonun kıymetli evrak niteliğine sahip olmasıdır. Kıymetli evrak niteliği dolayısıyla konşimentoda belirtilen hak senetten ayrı olarak ileri sürülemez.
Konşimentoda navlun ücretinin veya sürestarya ücretinin gönderilen tarafından ödeneceğine dair bir kayıt bulunmaması halinde navlun ve sürestarya ücretlerinin gönderilen tarafından ödenmeyeceğine, karşı tarafça ödeneceğine dair bir karine oluşturur.
Yanlış Konşimento Düzenlenmesi Halinde Taşıyanın Sorumluluğu
Konşimentonun düzenlenmesinde kontrol sorumluluğu taşıyandadır. Bu sebeple konşimentodaki bilgiler ile fiili durumun uyuşmadığı hallerde taşıyanın sorumluluğu gündeme gelecektir. Eşyanın ziyaı veya hasara uğraması halinde taşıyan sorumludur ancak bu sorumluluk üst limit ile sınırlandırılmaktadır. Fakat eşyanın zıyai ya da hasara uğraması konşimentonun hatalı düzenlenmesinden kaynaklanıyorsa herhangi bir üst limit olmaksızın konşimento hamilinin zararını taşıyan tamamen karşılamakla yükümlü olmaktadır.[2] Hamil uğradığı zararı taşıyandan talep edebilecektir.
Konşimentonun hatalı düzenlenmesinden doğan bir diğer sonuç ise kulüp sigortasından yararlanamama durumudur. Normal şartlar altında yük taşınmasından doğan sorumluluklar kulüp sigortasının tazmin teminatı kapsamındaki rizikolardan biridir. Ancak çoğu kulüp sigortası konşimentonun yanlış düzenlenmesi halinde doğacak tazmin taleplerini teminat kapsamına almamaktadır.[3]
Sayılan sonuçlar haricinde hatalı konişmento düzenlenmesinin en doğal sonuçlarından biri de taşıyan ya da kaptan aleyhinde dolandırıcılık iddiasıyla dava açılabilmesidir.
Eşyanın Teslimi
Taşıyanın teslim aldığı ve gemiye yüklenen eşya için bir konşimento düzenlendiği takdirde, eşya ancak konşimentonun ibrazı karşılığında ve konşimentodan anlaşılan “meşru hamile” teslim edilebilir. Aksi takdirde taşıyanın konşimentodan doğan teslim borcundan kurtulması mümkün değildir. Karşı taraf da konşimento olmaksızın eşyanın teslimini isteyemez. Eşya ancak konşimento nüshasının eşyanın teslim alındığına ilişkin şerh düşülerek verilmesi karşılığında teslim edilir. Konşimentonun birden fazla nüsha halinde düzenlenmesi durumunda eşya tek nüshanın meşru hamiline teslim edilir. Konşimentonun birden çok meşru hamili varsa ve bu hamiller aynı zamanda eşyayı teslim almak için başvurursa, kaptan tüm hamillerin talebini reddederek eşyayı bir depoya veya güvenli başka bir yere tevdi etmek durumundadır.
[1] Yrd.Doç.Dr. Meltem Deniz GÜNER-ÖZBEK, Yeni Türk Ticaret Kanunu’nda Konşimento ve Konişmentonun İspat Kuvveti, syf 2
[2] Gizem Yavaşbay, Taşıyanın Yanlış Konşimento Düzenlemesinden Sorumluluğu, Yüksek Lisans Tezi, syf 67
[3] GARD. Guidance on Bills of Lading. 2001, syf 8