İdarenin kamu gücünü kullanarak özel mülkiyetteki bir mala el atması olarak tanımlayabileceğimiz kamulaştırma müessesesine ilişkin merak edilenleri, ilgili makalemizde ele almaya çalışacağız.
KAMULAŞTIRMA NEDİR?
Kamulaştırma
Anayasa Madde 46 – (Değişik: 3/10/2001-4709/18 md.)
Devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.
Anayasanın söz konusu maddesinde yer alan tanımdan da anlaşılacağı üzere kamulaştırma, devlet ve kamu tüzel kişilerinin, kamu yararının gerektirdiği hallerde gerçek karşılıklarını peşinen ödemek şartıyla kişilerin özel mülkiyetinde bulunan taşınmaz mallarının mülkiyetinin, yasada gösterilen usul ve esaslar çerçevesinde kamu gücünün kullanılarak -zorla- devralınmasıdır.
KAMULAŞTIRMADA TEMEL İLKELER
**Kamulaştırma ancak devlet veya diğer kamu tüzel kişileri tarafından yapılabilir.
Özel kişiler lehine kamulaştırma istisnai bir yetkidir. Ancak kanunda buna ilişkin açıkça hüküm bulunan ve kanunun buna izin verdiği hallerde söz konusu olabilir. Lehine kamulaştırma yapılabilecek özel kişilerin başında kamu hizmeti imtiyazcıları gelmektedir. Kamulaştırmaya ilişkin bedel imtiyaz sahibi tarafından ödenmek suretiyle kamu hizmeti imtiyazcısı lehine kamulaştırma yapılabilir. Burada dikkat edilmesi gereken mesele ise, özel kişilerin bizzat kamulaştırma yapmadığıdır. Bedel özel kişi tarafından ödenmekle birlikte, kamulaştırma yetkisi, özel kişinin hukuki ilişkide bulunduğu idarededir. Özel kişiler lehine yapılan kamulaştırmada kamulaştırılan mal da yine idarenin malları arasına girecektir.
**Kamulaştırma ancak kamu yararı saikiyle yapılabilir. Başkaca amaçlarla kamulaştırma yapılamaz.
**Kamulaştırma ancak taşınmaz mallar üzerinde söz konusu olabilirken taşınır malların mülkiyeti bu yolla devlet/kamu tüzel kişilerine geçirilemez.
**Kamulaştırmanın yapılabilmesi için taşınmazın gerçek karşılığının ödenmesi zorunludur.
**Gerçek karşılığı ödenerek devletin mülkiyetine geçirilen taşınmazın bedeli peşin olarak ödenmelidir.
**Kamulaştırma, kanunda gösterilen esas ve usuller çerçevesinde yapılabilir.
**Kamulaştırma işlemlerine yeterli kamulaştırma ödeneği sağlanmadan başlanamaz.
PEŞİN ÖDENME ŞARTININ İSTİSNALARI
Peşin ödenme bir kural olmakla Anayasa Md. 46’da yazan istisnalar söz konusuysa taksitlendirme uygulanabilmektedir.
“…Kamulaştırma bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden ve peşin olarak ödenir. Ancak, tarım reformunun uygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılan toprakların bedellerinin ödenme şekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebileceği bu hallerde, taksitlendirme süresi beş yılı aşamaz; bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir.”
Bu kapsamda söz konusu istisnaları şöyle sıralayabiliriz:
-Tarım reformunun uygulanması
-Büyük enerji ve sulama projeleri ile iskan projelerinin gerçekleştirilmesi
-Yeni ormanların yetiştirilmesi
-Kıyıların korunması
-Turizm
Bu gibi durumların mevcudiyeti halinde kamulaştırılan taşınmaz malın bedeli taksitler halinde ödenebilecektir. Ancak bu durumda da taksitler eşit miktarda olmalıdır ve taksitlendirme süresi, 5 yılı aşmamalıdır.
Söz konusu istisnalar halinde taksitlendirme yapılabilse de kamulaştırılan toprak küçük çiftçiye aitse, kamulaştırma bedeli herhalde peşin ödenmek zorundadır.
Anayasa md. 46 “…Kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde peşin ödenir.”
TAKSİT BEDELİ ÖDENMEZSE NE OLUR?
Taksitlendirmelerde ödemeler ve herhangi bir sebeple ödenmemiş kamulaştırma bedellerinde kamu alacakları için öngörülen en yüksek faiz uygulanacaktır.
TRAMPA(TAKAS) YOLU İLE KAMULAŞTIRMA
Kamulaştırılan taşınmazın gerçek karşılığı kural olarak ‘nakden’ ödenmek zorundadır. Bu kuralın istisnası trampa yolu ile kamulaştırmadır. Trampa yoluyla kamulaştırmada malikin kabul etmesi halinde kamulaştırma bedeli yerine idarenin kamu hizmetine tahsis edilmemiş bulunan taşınmaz mallarından takas/trampa yoluna gidilebilecektir. Eğer taşınmaz mallar arasında bir bedel farkı söz konusuysa bu fark taraflarca karşılıklı olarak giderilir. Ancak idarenin vereceği taşınmazın değeri kamulaştırma bedelinin %120’sini aşamaz.
KISMİ KAMULAŞTIRMA
Bir idari işlem olan kamulaştırmada, taşınmazın tamamı kamulaştırılabileceği gibi bir kısmının kamulaştırılması da söz konusu olabilir.
Kısmi kamulaştırmada eğer taşınmazın diğer kısmı kullanılmaz bir hale gelmişse, taşınmazı kamulaştırılan kişi, kamulaştırma işlemine karşı iptal davasını açmamış olmak şartıyla kamulaştırmaya ilişkin kararın kendisine tebliğinden itibaren 30 gün içerisinde idareye başvurarak kalan kısmın da kamulaştırılmasını isteyebilir. Bu durum gündeme gelmişse, başvuru üzerine idare kalan kısım için de kamulaştırma yapmak zorundadır.
KAMU KURUMLARININ ELLERİNDEKİ MALLARIN KAMULAŞTIRILMASI
Kural olarak kamu tüzel kişilerinin ellerindeki mallar kamulaştırmaya konu olmaz. Ancak bir kamu tüzel kişisinin elindeki bir taşınmaza, başka bir kamu tüzel kişisi ihtiyaç duyarsa, ödeyeceği bedeli de belirtmek suretiyle, taşınmazın maliki olan kamu tüzel kişiliğine yazılı şekilde başvuruda bulunur.
Taşınmazın maliki söz konusu kamulaştırmaya muvafakat etmez ve başvuruya 30 gün içinde cevap vermezse, taşınmazı isteyen kamu tüzel kişisinin başvurusu üzerine Danıştay Birinci Dairesince iki ay içinde kesin karara bağlanır.
Danıştay Birinci Dairesi sadece taşınmazın devri konusunda karar vermeye yetkili olup bedel konusunda taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklarda taşınmazı isteyen kamu tüzel kişisi Danıştay kararının kendisine tebliğinden itibaren 30 gün içerisinde taşınmazın bulunduğu yerdeki Asliye Hukuk Mahkemesine başvurarak taşınmazın bedelinin tespit edilmesini isteyebilir. Tespit yapıldıktan sonra taşınmazı isteyen idare, bedeli taşınmazı elinde bulunduran idare adına bankaya yatırdığını belgeleyerek asliye hukuk mahkemesinden tapuda tescile (mülkiyet devrinin gerçekleştirilmesine) karar verilmesini ister.
KAMULAŞTIRMA AŞAMALARI
- Kamulaştırma için yeterli ödeneğin sağlanması.
- Kamu yararı kararının alınması ve bunun onaylanması.
Kamu yararı kararı vermeye yetkili merciler ise şunlardır;
Kamulaştırma Kanunu
Madde 5–Kamu yararı kararı verecek merciler şunlardır:
1)Kamu idareleri ve kamu tüzelkişileri;
– Köy yararına kamulaştırmalarda köy ihtiyar kurulu,
-Belediye yararına kamulaştırmalarda belediye encümeni,
-İl özel idaresi yararına kamulaştırmalarda il daimi encümeni,
-Devlet yararına kamulaştırmalarda il idare kurulu,
-Yükseköğretim Kurulu yararına kamulaştırmalarda Yükseköğretim Kurulu,
-Üniversite, Türkiye Radyo- Televizyon Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu yararına kamulaştırmalarda yönetim kurulları,
-Aynı ilçe sınırları içinde birden çok köy ve belediye yararına kamulaştırmalarda ilçe idare kurulu,
-Bir il sınırları içindeki birden çok ilçeye bağlı köyler ve belediyeler yararına kamulaştırmalarda il idare kurulu,
-Ayrı illere bağlı birden çok kamu tüzelkişileri yararına kamulaştırmalarda Cumhurbaşkanı,
-Birden çok il sınırları içindeki Devlet yararına kamulaştırmalarda Cumhurbaşkanı,
-Kamu kurumları yararına kamulaştırmalarda yönetim kurulu veya idare meclisi, bunların olmaması halinde yetkili idare organları,
-Gerçek kişiler yararına kamulaştırmalarda bu kişilerin, özel hukuk tüzelkişileri yararına kamulaştırmalarda ise; yönetim kurulları veya idare meclislerinin, yoksa yetkili yönetim organlarının başvuruları üzerine gördükleri hizmet bakımından denetimine bağlı oldukları köy, belediye, özel idare veya bakanlık.
Onay mercii
Madde 6 – Kamu yararı kararı;
- a) Köy ihtiyar kurulları ve belediye encümenleri kararları, ilçelerde kaymakamın, il merkezlerinde valinin,
- b) İlçe idare kurulları, il daimi encümenleri ve il idare kurulları kararları, valinin,
- c) Üniversite yönetim kurulu kararları, rektörün,
- d) Yükseköğretim Kurulu kararları, Kurul başkanının,
- e) Türkiye Radyo- Televizyon Kurumu yönetim kurulu kararları, genel müdürün,
- f) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurulu kararları, Yüksek Kurum Başkanının,
- g) Kamu kurumları yönetim kurulu veya idare meclisleri veya yetkili idare organları kararları, denetimine bağlı oldukları bakanın,
- h) Gerçek kişiler veya özel hukuk tüzelkişileri yararına; köy, belediye veya özel idarece verilen kararlar, valinin,
Onayı ile tamamlanır.
***Bakanlıklar veya Cumhurbaşkanı tarafından verilen kamu yararı kararlarının ayrıca onaylanması gerekmez.
- Kamulaştırılacak taşınmazın belirlenmesi.
- Kamulaştırma kararının alınması.
Kamulaştırılacak taşınmaz ve taşınmazın sahipleri belirlendikten sonra idare, kamulaştırma kararını alır.
- Satın alma usulünün denenmesi.
KAMULAŞTIRMADA ANLAŞMA SAĞLANAMAZSA NE OLUR?
İdare ile özel hukuk kişisi arasında anlaşma sağlanamazsa, idare elindeki bilgi ve belgelerle birlikte taşınmazın bulunduğu yerdeki Asliye Hukuk Mahkemesine başvurarak kamulaştırma bedelinin tespitini ve söz konusu bedelin ödenmesi karşılığında özel kişiye ait mülkiyetin idareye geçirilmesini(tescilini) talep edebilir. Asliye hukuk mahkemesi taşınmazın malikine meşruhatlı bir davetiye gönderir. Malik bu tebliğden itibaren 30 gün içinde kamulaştırma işlemlerine karşı dava açabilir. Asliye hukuk hakimi tarafların bedel üzerine anlaşamaması üzerine bilirkişi marifetiyle taşınmazın bedelinin tespitini sağlar. Mahkeme belirlenen bedelin ödenmesi için idareye 15 günlük bir süre verir.
Kamulaştırılan taşınmazın mahkeme tarafından idareye tesciline dair verilen karar kesin olup bu kararın temyizi mümkün değildir.
MALİKİN GERİ ALMA HAKKI
Belirli koşulların gerçekleşmesi halinde malikin geri alma hakkı söz konusu olabilir.
Kamulaştırma bedelinin kesinleşmesi tarihinden itibaren 5 yıl içinde kamu yararına ve devir amacına uygun herhangi bir işlem tesis edilmemiş veya kamu yararına yönelik hiçbir ihtiyaca tahsis edilmeyerek taşınmaz mal olduğu gibi bırakılmış ise, taşınmaz malın maliki kamulaştırma bedelini aldıkları günden itibaren işleyecek kanuni faizi ile birlikte idareye ödemeleri şartıyla taşınmazlarını geri alabilirler. Malik geri alma hakkını bu hakkın doğmasından itibaren 1 yıl içinde kullanmalıdır. (Sulama, baraj ve iskan projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması gibi amaçlarla yapılacak kamulaştırılmalarda geri alma hakkı tanınmamıştır.)
