İdarenin elindeki bilgilere ulaşabilme hakkı olarak ifade edilen bilgi edinme hakkı, bireylerin sahip olduğu temel hak ve özgürlükler arasında en önemli yönetime katılma araçlarından biridir. Bilgi edinme hakkı, bireylerin kamu kurum ve kuruluşlarının görevlerinden dolayı sahip oldukları bilgilere ulaşabilme hakkıdır. 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nda ifade edildiği üzere bilgi edinme hakkı demokratik ve şeffaf yönetimin sağlanması amacına hizmet etmektedir.
Bilgi edinme hakkına ilişkin mevzuat hükümlerini;
- T.C. Anayasası madde 74/3
- 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu
- Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik
- Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulunun Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
- Bilgi ve Belgeye Erişim Ücreti Genel Tebliği şeklinde sıralayabiliriz. İşbu araştırmada da belirtilen mevzuat hükümleri kaynak olarak kullanılacaktır.
Bilgi edinme hakkının anayasal dayanağını T.C. Anayasası’nın madde 74/3 düzenlemesi oluşturmaktadır. İlgili anayasa hükmü “Herkes, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir.” şeklindedir.
Kanun hükmüne göre tüm gerçek ve tüzel kişiler bilgi edinme hakkına sahiptir. Ancak Türkiye’de ikamet eden yabancıların ve Türkiye’de faaliyette bulunan yabancı tüzel kişilerin, bilgi edinme hakkı karşılıklılık ilkesiyle sınırlanmıştır. Bu doğrultuda Dışişleri Bakanlığı’nca 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ve Buna Bağlı Yönetmelik Uyarınca Karşılıklılık İlkesi Kapsamında Bulunan Ülkeler Hakkında Tebliğ yayınlanmıştır. Ayrıca yabancı kişiler yalnızca kendileriyle veya faaliyet alanlarıyla ilgili olan bilgileri talep edebilecektir.
Bilgi edinme hakkı ileri sürülecek makam bakımından da sınırlanmıştır. Kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarına yöneltilmemiş olan bilgi edinme başvuruları Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nun kapsamı dışındadır. Yönetmelik hükmü doğrultusunda bilgi edinme hakkının yöneltilebileceği kurum ve kuruluşlar;
- Merkezi idare kapsamındaki kamu idareleri ile bunların bağlı, ilgili veya ilişkili kuruluşları,
- Köyler hariç olmak üzere mahalli idareler ve bunların bağlı ve ilgili kuruluşları ile birlik veya şirketleri,
- T.C. Merkez Bankası,
- Üniversiteler,
- Kamu tüzel kişiliğini haiz olan enstitü, teşebbüs, teşekkül, fon ve sair adlarla kurulmuş olan bütün kamu kurum ve kuruluşları,
- Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları şeklinde sayılabilecektir.
Yargı organlarının yargısal faaliyetlerine ilişkin ve TBMM’nin ise yasama faaliyetlerine ilişkin bilgi ve belgeler, bilgi edinme hakkının kapsamı dışındadır. Ancak yargısal ve yasama faaliyetleri dışında bu organlarca tesis edilen idari işlem niteliğindeki faaliyetler bilgi edinme hakkının kapsamı içerisindedir.
Kanun metninde bilgi edinme hakkı kapsamında talep edilebilecek bilgi ve belge tanımına da yer verilmiştir. Bu doğrultuda bilgi, kurum ve kuruluşların sahip oldukları kayıtlarda yer alan kanun kapsamındaki her türlü veriyi; belge ise kurum ve kuruluşların sahip oldukları kanun kapsamındaki yazılı, basılı veya çoğaltılmış dosya, evrak, kitap, dergi, broşür, etüt, mektup, program, talimat, kroki, plân, film, fotoğraf, teyp ve videokaseti, harita, elektronik ortamda kaydedilen her türlü bilgi, haber ve veri taşıyıcıları ifade etmektedir. Kurum ve kuruluşlarca yayımlanmış veya yayın, broşür, ilân ve benzeri yollarla kamuya açıklanmış bilgi veya belgeler, bilgi edinme başvurularına konu olamaz. Ancak, yayımlanmış veya kamuya açıklanmış bilgi veya belgelerin ne şekilde, ne zaman ve nerede yayımlandığı veya açıklandığı başvurana bildirilmelidir. Ayrıca bilgi edinme başvuruları, başvurulan kurum ve kuruluşların, ellerinde bulunan veya görevleri gereği bulunması gereken bilgi veya belgelere ilişkin olmalıdır.
Bilgi edinme başvurusunun yöneltildiği kurum Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nda yer alan istisnalar dışında, her türlü bilgi veya belgeyi başvuranların yararlanmasına sunmak ve bilgi edinme başvurularını etkin, süratli ve doğru sonuçlandırmak üzere, gerekli idarî ve teknik tedbirleri almakla yükümlüdür. İstisna kapsamında kalan bilgi ve belgeler;
- Yargı Denetimi Dışında Kalan İşlemler (md.15)
- Devlet Sırrına İlişkin Bilgi veya Belgeler (md.16)
- Ülkenin Ekonomik Çıkarlarına İlişkin Bilgi veya Belgeler (md.17)
- İstihbarata İlişkin Bilgi veya Belgeler (md.18)
- İdarî Soruşturmaya İlişkin Bilgi veya Belgeler (md.19)
- Adlî Soruşturma ve Kovuşturmaya İlişkin Bilgi veya Belgeler (md.20)
- Özel Hayatın Gizliliği (md.21)
- Haberleşmenin Gizliliği (md.22)
- Ticarî Sır (md.23)
- Fikir ve Sanat Eserleri (md.24)
- Kurum İçi Düzenlemeler (md.25)
- Kurum İçi Görüş, Bilgi Notu ve Tavsiyeler (md.26)
- Tavsiye ve Mütalaa Talepleri (md.27) başlıklarıyla sıralanabilecektir.
Başvurunun usulünden bahsedecek olursak; başvuru, başvurucunun adı, soyadı, imzası, oturma yeri veya iş adresini, başvuru sahibi tüzel kişi ise tüzel kişinin unvanı ve adresi ile yetkili kişinin imzasını ve yetki belgesini içeren dilekçe ile istenen bilgi veya belgenin bulunduğu kurum veya kuruluşa yapılır. Başvuru dilekçeleri, elektronik ortamda veya diğer iletişim araçlarıyla kurum ve kuruluşlara gönderilebilir. İstenen bilgi veya belge, başvurulan kurum ve kuruluştan başka bir yerde bulunuyorsa, başvuru dilekçesi bu kurum ve kuruluşa gönderilir ve durum ilgiliye yazılı olarak bildirilir.
Kurum ve kuruluşlar, başvuru üzerine istenen bilgi veya belgeye erişimi on beş iş günü içinde sağlamakla yükümlüdür. Ancak istenen bilgi veya belgenin, başvurulan kurum ve kuruluş içindeki başka bir birimden sağlanması; başvuru ile ilgili olarak bir başka kurum ve kuruluşun görüşünün alınmasının gerekmesi veya başvuru içeriğinin birden fazla kurum ve kuruluşu ilgilendirmesi durumlarında bilgi veya belgeye erişim otuz iş günü içinde sağlanır. Sürenin uzatılması ve bunun gerekçesi on beş iş günlük sürenin bitiminden önce başvuru sahibine yazılı olarak ve bildirilir.
Bilgi edinme başvurusunun olumlu sonuçlanması halinde istenen belgenin onaylı bir kopyası başvuru sahibine verilir. Bilgi veya belgenin niteliği gereği kopyasının verilmesinin mümkün olmazsa veya kopya çıkarılması aslına zarar verecekse ise, başvuru sahibine ilgili bilgi ve belgeyi inceleyerek not almasına olanak tanınır. Bilgi edinme başvurularından herhangi bir ücret alınmamaktadır. Ancak kurum ve kuruluşlar, elektronik posta yoluyla erişim sağlananlar dahil, erişimine olanak sağladıkları bilgi veya belgeler için başvuru sahibinden, bilgi veya belgelere erişimin gerektirdiği inceleme, araştırma, kopyalama, postalama ve diğer maliyet unsurları ile orantılı ölçüde ücret tahsil edebilecektir. Tahsil edilecek ücrete ilişkin tarife, Bilgi ve Belgeye Erişim Genel Tebliği uyarınca düzenlenmiştir. Erişime açılan bilgi ve belgeler için erişim ücretinin talep edilmesi halinde, erişim ücreti on beş iş günlük süre içerisinde başvuru sahibine bildirilir ve başvuru sahibi, bu ücreti on beş iş günü içerisinde yatırmalıdır. Başvuru sahibinin belirtilen süre içerisinde erişim ücretini yatırmaması durumunda, talebinden vazgeçmiş olduğu kabul edilecektir.
Bilgi edinme talebi reddedilen başvuru sahibi, yargı yoluna başvurmadan önce kararın tebliğinden itibaren on beş gün içinde kurula itiraz edebilir. Başvurusuna olumlu veya olumsuz herhangi bir cevap verilmeyen başvuru sahibi ise; 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 10. maddesi uyarınca 60 günün geçmesiyle başvurusu reddedilmiş sayılacağından 60 günün dolmasından itibaren 15 gün içerisinde kurula itiraz edebilir. Başvurunun cevapsız bırakılması hali için bir diğer seçenek olarak idari dava açma süresinin başlaması beklenmeksizin on beş iş günü olan yasal sürenin dolmasından itibaren 15 gün içerisinde itiraz edilebilir. Kurula itiraz Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu web sitesinde yer alan örnek dilekçe kullanılarak yapılabilir. Kurul, bu konudaki kararını otuz iş günü içinde verir. Kurula itiraz, İdari Yargılama Usulü Kanunu uyarınca dava açmadan önce tüketilmesi zorunlu bir idari başvuru yolu değildir. Başvurusu reddedilen kişi doğrudan Kurula başvurulabileceği gibi, idari yargıda da dava açılabilir. Kurula itiraz, başvuru sahibinin idarî yargıya başvurma süresini durdurur. Kurul kararının iptali için de idari dava açılabilecektir.
